Boğazlar Rejimine İlişkin Olarak, Montreux’de 20 Temmuz 1936’da İmzalanan Sözleşme
MAJESTE BULGARLAR KRALI, FRANSA CUMHURİYETİ BAŞKANI, MAJESTE BÜYÜK BRİTANYA, İRLANDA VE DENİZLER ÖTESİ BRİTANYA ÜLKELERİ KRALI, HİNDİSTAN İMPARATORU, MAJESTE ELENLER KRALI, MAJESTE JAPONYA İMPARATORU, MAJESTE ROMANYA KRALI, TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞKANI, SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETLERİ BİRLİĞİ MERKEZİ YÜRÜTME KOMİTESİ VE MAJESTE YUGOSLAVYA KRALI;
İşbu Sözleşmeyi, 24 Temmuz 1923 de Lozan’da imzalanmış olan Sözleşmenin (2) yerine koymağı kararlaştırmışlar ve tam yetkili temsilcilerini aşağıda belirtildiği üzere atamışlardır:
MAJESTE BULGARLAR KRALI:
Doktor Nicolas P.NICOLAEV, Tam yetkili Ortaelçi, Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığı Genel Sekreteri;
B.Pierre NEICOV, Tam yetkili Ortaelçi, Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığı Siyasal İşler Müdürü.
FRANSA CUMHURIYETİ BAŞKANI:
B.PAUL-BONCOUR, Senatör, Milletler Cemiyeti’nde Fransa’nın Sürekli Temsilcisi, eski Başbakan, eski Dışişleri Bakanı, Légion d’honneur nişanının Chevalier rütbesi, Savaş Haçı nişanı;
B.HENRI PONSOT, Fransa Cumhuriyeti’nin Ankara’da Olağanüstü ve Tam yetkili Büyükelçisi, Légion d’honneur nişanının Grand Officier rütbesi.
MAJESTE BÜYÜK-BRİTANYA, İRLANDA VE DENİZLER ÖTESİ BRİTANYA
ÜLKELERİ KRALI, HİNDİSTAN İMPARATORU:
BÜYÜK BRİTANYA, KUZEY İRLANDA VE BRİTANYA İMPARATORLUĞUNUN BİREYSEL OLARAK MİLLETLER CEMİYETİ’NE ÜYE OLMAYAN BÜTÜN PARÇALARI İÇİN:
Çok Sayın Lord STANLEY, P.C., M.C., M.P., Amirallik Dairesinde Parlamento Üyesi Müsteşar;
AVUSTRALYA COMMONWEALTHI’I İÇİN:
Çok Sayın Stanley Melbroune BRUCE, C.H., M.C., Avustralya Commenwealth’inin Londra’da Yüksek Komiseri.
MAJESTE ELENLER KRALI:
B.Nicolas POLITIS, Yunanistan’ın Paris’te Olağanüstü Temsilcisi ve Tam yetkili Ortaelçisi, eski Dışişleri Bakanı;
B.Raoul BIBICA-ROSETTI, Yunanistan’ın Milletler Cemiyeti’nde Sürekli Temsilcisi.
MAJESTE JAPONYA İMPARATORU:
B.Naotake SATO, Judammi, Dogan-Güney nişanının Büyük-Kordan rütbesi, Paris’te Olağanüstü Temsilci ve Tam yetkili Büyükelçi;
B.Massa-aki HOTTA, Jushii, Dogan-Güney nişanının İtkinci Sınıf rütbesi, Bern’de Olağanüstü Temsilci ve Tam yetkili Ortaelçi.
MAJESTE ROMANYA KRALI:
B.Nicolas TITULESCO, Dışişleri Bakanı;
B.Constantin CONTZESCO, Tam yetkili Ortaelçi, Tuna ve Avrupa Uluslararası Komisyonlarında Romanya Temsilcisi;
B.Vespasien PELLA, Lahey’de Olağanüstü Temsilci ve Tam yetkili Ortaelçi,
TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞKANI:
Dr. Tevfik Rüştü ARAS, Dışişleri Bakanı, İzmir Milletvekili;
B. Suad DAVAZ, Türkiye Cumhuriyeti’nin Paris’te Olağanüstü ve Tam yetkili Büyükelçisi;
B. Numan MENEMENCİOĞLU, Türkiye Büyükelçisi, Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreteri;
B. Asım GÜNDÜZ, Korgeneral, Genelkurmay İkinci Başkanı;
B. Necmeddin SADAK, Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’nde Sürekli Temsilcisi, Sivas Milletvekili, Dışişleri Komisyonu Raportörü.
SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETLERİ BİRLİĞİ MERKEZİ YÜRÜTME KOMİTESİ:
B. Maxime LITVINOFF, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Merkezi Yürütme Komitesi Üyesi, Dışişleri Halk Komiseri.
MAJESTE YUGOSLAVYA KRALI:
B.Ivan SOUBBOTITCH, Yugolavya’nın Milletler Cemiyeti’nde Sürekli Temsilcisi.
BU TEMSİLCİLER, yetki belgelerini gösterdikten ve bu belgeler usulüne uygun ve geçerli kabul edildikten sonra, aşağıdaki hükümetler üzerinde anlaşmaya varmışlardır:
Birinci Madde
Bağıtlı Yüksek Taraflar, Boğazlar’da denizden geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü ilkesini kabul ederler ve doğrularlar.
Bu özgürlüğün kullanılışı bundan böyle işbu Sözleşme hükümleriyle düzenlenmiştir.
KESİM I. TİCARET GEMİLERİ
MADDE 2.
Barış zamanında, ticaret gemileri, gündüz ve gece, bayrak ve yük ne olursa olsun, aşağıdaki 3. madde hükümleri saklı kalmak üzere, hiçbir işlem (formalite) olmaksızın, Boğazlar’dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bu gemiler, Boğazlar’ın bir limanına uğramaksızın transit geçerlerken, Türk makamlarınca, alınması işbu Sözleşmesinin I sayılı Ek’inde öngörülen vergilerden ve harçlardan başka, bu gemilerden hiçbir vergi ya da harç alınmayacaktır.
Bu vergilerin ya da harçların alınmasını kolaylaştırmak üzere, Boğazlar’dan geçecek ticaret gemileri, 3. maddede belirtilen istasyonun görevlilerine adlarını, uyruklarını, tonajlarını, gidecekleri yer ve nereden geldiklerini bildireceklerdir.
Kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) isteğe bağlı kalmaktadır.
MADDE 3.
Ege Denizi’nde ya da Karadeniz’den Boğazlar’a giren her gemi, uluslararası sağlık kuralları çerçevesinde Türk yasalarıyla konmuş olan sağlık denetimi için, Boğazlar’ın girişine yakın bir sağlık istasyonunda duracaktır. Bu denetim, bir temiz sağlık belgesi (patentesi) ya da işbu maddenin 2. fıkrasındaki hükümlerin kapsamına girmediklerini doğrulayan bir sağlık bildirisi gösteren gemiler için, gündüz ve gece, olabilen en büyük hızla yapılacak ve bu gemiler Boğazlar’dan geçişleri sırasında başka hiçbir duruş zorunda bırakılmayacaklardır.
İçinde veba, kolera, sari humma, lekeli humma (typhus exanthématique) ya da çiçek hastalığı olayları bulunan ya da yedi günden az bir süre önce bu hastalıklar bulunmuş olan gemilerle, bulaşık bir limandan beş kez yirmi-dört saatten az bir süreden beri ayrılmış olan gemiler, Türk makamlarının gösterebilecekleri sağlık koruma görevlilerini gemiye almak üzere, sağlık istasyonunda duracaklardır. Bu yüzden, hiçbir vergi ya da harç alınmayacaktır; sağlık koruma görevlileri Boğazlar’ın çıkışında bir sağlık istasyonunda gemiden indirileceklerdir.
MADDE 4.
Savaş zamanında, Türkiye savaşan değilse, ticaret gemileri, bayrak ve yük ne olursa olsun, 2. ve 3. maddelerde öngörülen koşullar içinde Boğazlar’dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır.
Kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) isteğe bağlı kalmaktadır.
MADDE 5.
Savas zamaninda, Türkiye savasansa, Türkiye ile savasta olan bir ülkeye bagli olmayan ticaret gemileri, düsmana hiçbir biçimde yardim etmemek kosuluyla, Bogazlar’da geçis ve gidis-gelis (ulasim) özgürlügünden yararlanacaklardir.
Bu gemiler Bogazlar’a gündüz girecekler ve geçis, her seferinde, Türk makamlarinca gösterilecek yoldan yapilacaktir.
MADDE 6.
Türkiye’nin kendisini pek yakin bir savas tehlikesi tehdidi karsisinda saymasi durumunda, 2. madde hükümlerinin uygulanmasi yine de sürdürülecektir; ancak, gemilerin Bogazlar’a gündüz girmeleri ve geçisin, her seferinde, Türk makamlarinca gösterilen yoldan yapilmasi gerekecektir.
Kilavuzluk, bir durumda, zorunlu kilinabilecek, ancak ücrete bagli olmayacaktir.
MADDE 7.
KESIM II. SAVAs GEMILERI
MADDE 8.
Isbu Sözlesme bakimindan, savas gemilerine ve bu gemilerin nitelikleriyle tonajlarinin hesabi için uygulanacak tanimlama, isbu Sözlesmenin II sayili Ek’inde yer alan tanimlamadir.
MADDE 9.
Deniz kuvvetlerinin, sivi olsun ya da olmasin, yakit tasimak için özellikle yapilmis olan yardimci gemileri, 13. maddede belirtilen ön-bildirim kosuluna bagli tutulmayacaklar ve, Bogazlar’i tek baslarina geçmek kosuluyla, 14. ve 18. maddeler geregince sinirlamaya bagli tonajlar hesabina katilmayacaklardir. Bununla birlikte, bu gemilerin, öteki geçis kosullari bakimindan, savas gemileriyle bir tutulmalari süregidecektir.
Bir önceki fikrada belirtilen yardimci gemiler, öngörülen kuruldisiliktan, ancak silahlari: yüzer hedeflere karsi ençok 105 milimetre çapinda iki toptan, hava hedeflerine karsi ençok 75 milimetre çapinda iki silahtan çok degilse yararlanabileceklerdir.
MADDE 10.
Baris zamaninda, hafif su üstü gemileri, küçük savas gemileri ve yardimci gemiler, ister Karadeniz’e kiyidas olan ister olmayan Devletlere bagli bulunsunlar, bayraklari ne olursa olsun, Bogazlar’a gündüz ve asagidaki 13. ve sonraki maddelerde öngörülen kosullar içinde girerlerse, hiçbir vergi ya da harç ödemeksizin, Bogazlar’dan geçis özgürlügünden yararlanacaklardir.
Yukaridaki fikrada belirtilen siniflara giren gemiler disinda kalan savas gemilerinin ancak 11. ve 12. maddelerde öngörülen özel kosullar içinde geçis haklari olacaktir.
MADDE 11.
Karadeniz’e kiyidas Devletler, 14. maddenin 1. fikrasinda öngörülen tonajdan yüksek bir tonajda bulunan hattiharp gemilerinin (1) Bogazlar’dan geçirebilirler; su kosulla ki, bu gemiler Bogazlar’i ancak tek baslarina ve ençok iki torpido (2) esliginde geçerler.
MADDE 12.
Karadeniz’e kiyidas Devletler, bu deniz disinda yaptirdiklari ya da satin aldiklari denizaltilarini, tezgaha koyustan ya da satin alistan Türkiye’ye vaktinde haber verilmisse, deniz üslerine katilmak üzere Bogazlar’dan geçirme hakkina sahip olacaklardir.
Sözo edilen Devletlerin denizaltilari, bu konuda Türkiye’ye ayrintili bilgiler vaktinde verilmek kosuluyla, bu deniz disindaki tezgahlarda onarilmak üzere de Bogazlar’dan geçebileceklerdir.
Gerek birinci gerek ikinci durumda, denizaltilarin gündüz ve su üstünden gitmeleri ve Bogazlar’dan tek baslarina geçmeleri gerekecektir.
MADDE 13.
Savas gemilerinin Bogazlar’dan geçmesi için, Türk Hükümetine diplomasi yoluyla bir ön-bildirimde bulunulmasi gerekecektir. Bu ön-bildirimin olagan süresi sekiz gün olacaktir; ancak, Karadeniz kiyidasi olmayan Devletler için bu sürenin onbes güne çikartilmasi istenmege deger sayilmaktadir. Bu ön-bildirimde gemilerin gidecekleri yer, adi, tipi, sayisi ile gidis için ve, gerekirse, dönüs için geçis tarihleri belirtilecektir. Her tarih degisikliginin üç günlük bir ön-bildirim konusu olmasi gerekecektir.
Gidis için geçiste Bogazlar’a girisin, ilk ön-bildirimde belirtilen tarihten baslayarak bes günlük bir süre içinde yapilmasi gerekecektir. Bu sürenin bitiminden sonra, ilk önbildirim için olan ayni kosullar içinde yeni bir ön-bildirimde bulunulmasi gerekecektir.
Geçis sirasinda, deniz kuvvetinin komutani, durmak zorunda olmaksizin, Çanakkale Bogazi’nin ve Karadeniz Bogazi’nin girisindeki bir isaret istasyonuna, komutasi altinda bulunan kuvvetin tam kurulusunu bildirecektir.
MADDE 14.
Isbu Sözlesme’nin 11. maddesinde ve III sayili Ek’inde öngörülen kosullar disinda,
Bogazlar’da transit geçisti bulunabilecek bütün yabanci deniz kuvvetlerinin en yüksek (tavan) toplam tonaji 15.000 tonu asmayacaktir.
Bununla birlikte, bir önceki fikrada belirtilen kuvvetler dokuz gemiden çok gemi içermeyeceklerdir.
Karadeniz’e kiyidas olan ya da olmayan Devletlerin, 17. madde hükümleri uyarinca Bogazlar’daki bir limani ziyaret eden gemileri bu tonaja katilmayacaktir.
Geçis sirasinda bir avaryaya ugramis olan savas gemileri de bu tonaja katilmayacaktir; bu gemiler, onarim sirasinda, Türkiye’ce yayimlanan özel güvenlik hükümlerine bagli tutulacaklardir.
MADDE 15.
Bogazlar’da transit olarak bulunan savas gemileri tasimakta olabilecekleri uçaklari (1); hiçbir durumda, kullanamayacaklardir.
MADDE 16.
Bogazlar’da transit olarak bulunan savas gemileri, avarya (2) ya da geminin teknik yönetimine bagli olmayan bir aksaklik (3) durumlari disinda, geçisleri için gerekli süreden daha uzun süre Bogazlar’dan kalamayacaklardir.
MADDE 17.
Yukaridaki maddelerin hükümleri, herhangi bir tonajda ya da kurulusta olan bir deniz kuvvetinin, Türk Hükümetinin çagrisi üzerine, Bogazlar’daki bir limana sinirli bir süre için bir nezaket ziyaretinde bulunmasina hiçbir biçimde engel olmayacaktir. Bu kuvvet, 10., 14. ve 18. maddeler hükümleri uyarinca, Bogazlar’dan transit olarak geçmek için istenilen kosullar içinde bulunmuyorsa, Bogazlar’dan, giris için izledigi yoldan ayrilacaktir.
MADDE 18.
1. Karadeniz kiyidasi olmayan Devletlerin baris zamaninda bu denizde bulundurabilecekleri toplam tonaj asagidaki gibi sinirlandirilmistir.
a) Asagida b) paragrafinda öngörülen durum disinda, sözü geçen Devletlerin toplam tonaji 30.000 tonu asmayacaktir;
b) Herhangi bir anda, Karadeniz’in en güçlü donanmasinin (filosunun) tonaji isbu Sözlesmenin imzalanmasi tarihinde bu denizde en güçlü olan donanmanin (filonun) tonajini enaz 10.000 ton asarsa, a) paragrafinda belirtilmis olan 30.000 tonluk toplam tonaj ayni ölçüde ve ençok 45.000 tona varincaya degin arttirilacaktir. Bu amaçla, kiyidas her Devlet, isbu Sözlesmenin IV sayili Ek’i uyarinca, Türk Hükümetine, her yilin 1 Ocak ve 1 Temmuz tarihlerinde, Karadeniz’deki dananmasinin (filosunun) toplam tonajini bildirecektir; Türk Hükümeti de, bu bilgiyi, öteki Bagitli Yüksek Taraflara ve Milletler Cemiyeti Genel Sekreterine ulastiracaktir.
c) Karadeniz’e kiyidas olmayan Devletlerden herhangi birinin bu denizde bulundurabilecegi tonaj, yukaridaki a) ve b) paragraflarinda öngörülen toplam tonajin üçte ikisiyle sinirlandirilmis olacaktir.
d) Bununla birlikte, Karadeniz kiyidasi olmayan bir ya da birkaç Devlet, bu denize, insancil bir amaçla deniz kuvvetleri göndermek isterlerse, toplami hiçbir varsayimda 8.000 tonu asmamasi gerekecek olan bu kuvvetler, isbu Sözlesmenin 13. maddesinde öngörülen ön-bildirime gerek duyulmaksizin, asagidaki kosullar içinde Türk Hükümetinden alacaklari izin üzerine, Karadeniz’e girebileceklerdir: Yukaridaki a) ve b) paragraflarinda öngörülen toplam tonaj dolmamissa ve gönderilmesi istenilen kuvvetlerle bu toplam tonaj asilmayacaksa, Türk Hükümeti, kendisine yapilmis olan istemi aldiktan sonra en kisa süre içinde bu izni verecektir; sözü geçen toplam tonaj daha önce kullanilmis bulunuyorsa ya da gönderilmesi istenilen kuvvetlerle bu toplam tonaj asilacaksa, Türk Hükümeti, bu izin isteminden, Karadeniz kiyidasi Devletleri hemen haberli kilacak ve bu Devletler, haberli kilindiklarindan yirmi-dört saat sonra bir karsi görüs öne sürmezlerse, ilgili Devletlere istemlerine iliskin olarak verdigi karari en geç kirk-sekiz saat içinde bildirecektir.
[Karadeniz’e] kiyidas olmayan Devletler deniz kuvvetlerinin, Karadeniz’e bundan sonraki her girisi ancak yukaridaki a) ve b) paragraflarinda öngörülen kullanilabilir toplam tonajin sinirlari içinde yapilacaktir.
2.Karadeniz’de bulunmalarinin amaci ne olursa olsun, kiyidas olmayan Devletlerin savas gemileri bu denizde yirmi-bir günden çok kalamayacaklardir.
MADDE 19.
Savas zamaninda, Türkiye savasan degilse, savas gemileri 10. maddeden 18. maddeye kadar olan maddelerde belirtilen kosullarla ayni kosullar içinde, Bogazlar’da tam bir geçis ve gidis-gelis (ulasim) özgürlügünden yararlanacaklardir.
Bununla birlikte, savasan herhangi bir Devletin savas gemilerinin Bogazlar’dan geçmesi yasak olacaktir; su kadar ki, isbu Sözlesmenin 25. maddesinin uygulama alanina giren durumlarla, saldiriya ugramis bir Devlete, Milletler Cemiyeti Misaki çerçevesi içinde yapilmis, bu Misak’in 18. maddesi hükümleri uyarinca kütüge yazilmis (tescil edilmis) ve yayimlanmis, Türkiye’yi baglayan bir karsilikli yardim andlasmasi geregince yapilan yardim durumlari bunun disinda kalmaktadir.
Yukaridaki fikrada öngörülen kuraldisi durumlarda, 10. maddeden 18. maddeye kadar olan maddelerde belirtilen kisitlamalar uygulanamayacaktir.
Yukaridaki 2. fikrada konulmus geçis yasagina karsin, Karadeniz’e kiyidas olan ya da olmayan savas Devletlere ait olup da baglama limanlarindan ayrilmis bulunan savas gemileri, bu limanlara dönebilirler.
Savasan Devletlerin savas gemilerinin Bogazlar’da herhangi bir elkoymaya (1) girismeleri, denetleme (ziyaret) hakki (2) uygulamalari ve baska herhangi bir düsmanca eylemde bulunmalari yasaktir.
MADDE 20.
Savas zamaninda, Türkiye savasan ise, 10. maddeden 18. maddeye kadar olan maddelerin hükümleri uygulanamayacaktir; savas gemilerinin geçisi konusunda Türk Hükümeti tümüyle diledigi gibi davranabilecektir.
MADDE 21.
Türkiye kendisini pek yakin bir savas tehlikesi tehdidi karsisinda sayarsa, Türkiye’nin, isbu Sözlesmenin 20. maddesi hükümlerini uygulamaga hakki olacaktir.
Yukaridaki fikranin Türkiye’ye tanidigi yetkinin Türkiye’ce kullanilmasindan önce Bogazlar’dan geçmis olan, böylece baglama limanlarindan ayrilmis bulunan savas gemileri, bu limanlara dönebileceklerdir. Bununla birlikte, su da kararlastirilmistir ki, Türkiye, davranisiyla isbu maddenin uygulanmasina yol açmis olabilecek Devletin gemilerini bu haktan yararlandirmayabilecektir.
Türk Hükümeti, yukaridaki birinci fikranin kendisine verdigi yetkiyi kullanirsa, Bagitli Yüksek Taraflara ve Milletler Cemiyeti Genel Sekreterine bu konuyla ilgili bir bildiri gönderecektir.
Milletler Cemiyeti Konseyi, üçte iki çogunlukla, Türkiye’nin böyelce almis oldugu önlemlerinhakli olmadigina karar verirse, ve isbu Sözlesmenin imzacilari Bagitli Yüksek Taraflarin çogunlugu da ayni görüste olursa, Türk Hükümeti, söz konusu önlemlerle, isbu Sözlesmenin 6. maddesi uyarinca alinmis olabilecek önlemleri kaldirmayi yükümlenir.
MADDE 22.
Içinde veba, kolera, sari humma, lekeli humma (typhus exanthématique) ya da çiçek hastaligi olaylari bulunan, ya da yedi günden az bir süre önce bu hastaliklar bulunmus olan savas gemileriyle, bulasik bir limandan bes kez yirmi dört saatten az bir süreden beri ayrilmis olan savas gemileri, Bogazlar’i karantina altinda geçecekler ve Bogazlar’in bulastirilmasina hiçbir olanak birakmamak için gerekli korunma önlemlerini gemideki araslarla uygulamak zorunda olacaklardir.
KESIM III. UÇAKLAR
MADDE 23.
Sivil uçaklarin Akdeniz ile Karadeniz arasinda geçisini saglamak amaciyla, Türk Hükümeti, Bogazlar’in yasak bölgeleri disinda, bu geçise ayrilmis hava yollarini gösterecektir; sivil uçaklar, Türk Hükümetine, ara sira (tarifesiz) yapilan uçuslar için üç gün öncesinden bir ön-bildirim ile, düzenli (tarifeli) servis uçuslari için geçis tarihlerini belirten genel bir ön-bildirimde bulunarak, bu yollari kullanabileceklerdir.
Öte yandana, Bogazlar’in yeniden askerlestirilmis olmasina bakilmaksizin, Türk Hükümeti, yine de Türkiye’de yürürlükte olan hava ulasimi yönetim kurallari uyarinca, Avrupa ile Asya arasinda Türk ülkesi üzerinden uçmalarina izin verilmis olan sivil uçaklara, tam bir güvenlik içinde geçmeleri için gerekli kolayliklari saglayacaktir. Bir uçus izninin verilmis oldugu durumlarda, Bogazlar bölgesinde izlenecek yol belirli dönemlerde gösterilecektir.
KESIM IV. GENEL HÜKÜMLER
MADDE 24.
Bogazlar rejimine iliskin 24 Temmuz 1923 tarihli Sözlesme geregince kurulmus olan Uluslararasi Komisyonun yetkileri Türk Hükümetine aktarilmistir.
Türk Hükümeti, 11., 12., 14. ve 18. maddelerin uygulanmasina iliskin istatistikleri toplamagi ve gerekli bilgileri vermegi yükümlenir.
Türk Hükümeti, isbu Sözlesmenin, savas gemilerinin Bogazlar’dan geçisine iliskin her hükmünün yürütülmesine göz kulak olacaktir.
Türk Hükümeti, yabanci bir deniz kuvvetinin yakinda Bogazlar’dan geçecegi kendisine bildirilir bildirilmez, bu kuvvetin kurulusunu, tonajini, Bogazlar’a giris için öngörülen tarihi ve, gerekirse, olasi dönüs tarihini, Bagitli Yüksek Taraflarin Ankara’daki temsilcilerine bildirecektir.
Türk Hükümeti, Bogazlar’da yabanci savas gemilerinin gidis-gelisini gösteren, ayrica ticarete ve isbu Sözlesme’de öngörülen deniz ve hava ulasimina yararli bütün bilgileri kapsayan yillik bir raporu Milletler Cemiyeti Genel Sekreterine ve Bagitli Yüksek Taraflara sunacaktir.
MADDE 25.
Isbu Sözlesmenin hiçbir hükmü, Türkiye için ya da Milletler Cemiyeti’ne üye herhangi bir baska Bagitli Yüksek Taraf için, Milletler Cemiyeti Misakindan dogan haklara ve yükümlülüklere halel vermemektedir.
KESIM V. SON HÜKÜMLER
MADDE 26.
Isbu Sözlesme olabilen en kisa süre içinde onaylanacaktir.
Onama belgeleri, Paris’te Fransa Cumhuriyeti Hükümetinin arsivlerine konulacaktir.
Japon Hükümeti, onamanin yapilmis oldugu, Paris’deki diplomatik temsilcisi araciligiyla, Fransa Cumhuriyeti Hükümetine bildirmekle yetinebilecek ve, bu durumda, onama belgesini olabilen en kisa süre içinde gönderecektir.
Türkiye’nin onama belgesini de içermek üzere, alti onama belgesi sunulur sunulmaz, bir sunus tutanagi (procès-verbal de dépot) düzenlenecektir. Bundan önceki fikrada öngörülen bildiri, bu bakimdan, onama belgesi sunusu ile esdegerde olacaktir.
Isbu Sözlesme, bu tutmak tarihinden baslayarak yürürlüge girecektir.
Fransiz Hükümeti, bundan önceki fikrada öngörülen tutanakla, sonradan sunulacak onama belgelerinin sunus tutanaklarinin dogrulugu onaylanmis birer örnegini bütün Bagitli Yüksek Taraflara verecektir.
MADDE 27.
Isbu Sözlesme, yürürlüge girisinden baslayarak, 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Baris Andlasmasini imzalamis her Devletin katilmasina açik olacaktir.
Her katilma, diplomasi yoluyla Fransa Cumhuriyeti Hükümetine, onun araciligiyla da, bütün Bagitli Yüksek Taraflara bildirilecektir.
Katilma, Fransiz Hükümetine yapilan bildiri tarihinden baslayarak geçerli olacaktir.
MADDE 28.
Isbu Sözlesmenin süresi, yürürlüge giris tarihinden baslayarak, yirmi yil olacaktir.
Bununla birlikte, isbu Sözlesmenin 1. maddesinde dogrulanan geçis ve gidis-gelis (ulasim) özgürlügü ilkesinin sonsuz bir süresi olacaktir.
Sözü edilen yirmi yillik sürenin bitiminden iki yil önce, hiçbir Bagitli Yüksek Taraf, Fransiz Hükümetine Sözlesmeyi sona erdirme ön-bildirimi vermemisse, isbu Sözlesme, bir sona erdirme ön-bildirimin gönderilmesinden baslayarak, iki yil geçinceye kadar yürürlükte kalacaktir. Bu ön-bildirim, Fransiz Hükümetince, Bagitli Yüksek Taraflara iletilecektir.
Isbu Sözlesme, isbu madde hükümlerine uygun olarak sona erdirilmis olursa, Bagitli Yüksek Taraflar, yeni bir Sözlesmenin hükümlerini saptamak üzere kendilerini bir konferansda temsil ettirmegi kabul etmektedirler.
MADDE 29.
Isbu Sözlesmenin yürürlüge girmesinden baslayarak her bes yillik dönemin sona ermesinde, Bagitli Yüksek Taraflardan herbiri, isbu Sözlesmenin bir ya da birkaç hükmünün degistirilmesini önerme girisiminde bulunabilecektir.
Bagitli Yüksek Taraflardan birinci yapilacak degistirme isteminin kabul edilebilmesi için, bu istem 14. ya da 18. maddelerin degistirilmesini amaçlamaktaysa, baska bir Bagitli Yüksek Tarafca; baska herhangi bir maddenin degistirilmesini amaçlamaktaysa, baska iki Bagitli Yüksek Tarafca desteklenmesi gerekir.
Böylece desteklenmis degisiklik istemi, içinde bulunulan bes yillik dönemin sona ermesinden üç ay önce, Bagitli Yüksek Taraflardan herbirine bildirilecektir. Bu bildiri, önerilen degisikligin niteligini ve gerekçesini kapsayacaktir.
Bu öneriler üzerinde diplomasi yoluyla bir sonuca varmak olanagi bulunamazsa, Bagitli Yüksek Taraflar, bu konuda toplanacak bir konferansda kendilerini temsil ettireceklerdir.
Bu konferans, ancak oybirligiyle karar alabilecektir; 14. ve 18. maddelere iliskin degisiklik durumlari bu hükmün disinda kalmaktadir; bu durumlar için Bagitli Yüksek Taraflarin dörtte üçünden olusan bir çogunluk yeterli olacaktir.
Bu çogunluk, Türkiye’yi de içine alarak Karadeniz kiyidasi Bagitli Yüksek Taraflarin dörtte üçüncü kapsamak üzere hesaplanacaktir.
BU HÜKÜMLERE OLAN INANÇLA, asagida adlari yazili Tamyetkili Temsilciler, isbu Sözlesmeyi imzalamislardir.
MONTREUX’de, yirmi Temmiz bin dokuz yüz otuz alti tarihinde onbir nüsha olarak düzenlenmistir; bu nüshalardan, Temsilcilerce mühürlenmis olan birincisi, Fransa Cumhuriyeti Hükümeti arsivlerine konulacak, öteki nüshalar da imzaca Devletlere teslim olunacaktir.
N.P.NICOLAEV
Pierre NEICOV
J.PAUL-BONCOUR
H.PONSOT
STANLEY
S.M.BRUCE
N.POLITIS
Raoul BIBICA-ROSETTI
Asagida imzalari bulunan Japonya Temsilcileri, isbu Sözlesme hükümlerinin, Milletler Cemiyeti üyesi olmayan bir Devlet sifatiyla, Japonya’nin durumunu, gerek Milletler Cemiyeti Misakina göre, gerek bu Misak çerçevesi içinde yapilmis karsilikli yardim andlasmalarina göre, hiçbir biçimde degistirmedigini ve Japonya’nin özellikle 19. ve 25. maddeler hükümleri içinde bu Misak ve bu andlasmalar konusunda tam bir degerlendirme özgürlügünü elinde tuttugunu, Hükümetleri adina bildirirler.
N.SATO
Massa-aki HOTTA
N.TITULESCO
Cons.CONTZESCO
V.V.PELLA
Dr.R.ARAS
Suad DAVAZ
N.MENEMENCIOGLU
Asim GÜNDÜZ
N.SADAK
Maxime LITVINOFF
Dr.I.V.SOUBBOTITCH.
EK I.
1. Isbu Sözlesmenin 2. maddesi uyarinca alinabilecek olan vergiler ve harçlar asagidaki çizelgede gösterilenler olacaktir. Türk Hükümetinin bu vergilerde ve harçlarda kabul edebilecegi indirimler, bayrak ayirimi gözetilmeksizin uygulanacaktir.
Kütüge yazili darasiz tonajin
Yapilan hizmetin niteligi (jauge nette, net register
tonnage) herbir tonu üzerinden
alinacak vergi ya da harçlar
tutari
Altin-Frank(1)
a)Saglik denetimi …………… 0.075
b)Fenerler, isikli samadiralar ve geçit samandiralari, ya da baska samandiralar:
800 tona kadar ………………. 0.42
800 tonun üstünde …………. 0.21
c)Kurtarma hizmeti: Kurtarma sandallarini, palamar tasiyan füze istasyonlarini, sis düdüklerini, radyofarlari ve b) paragrafina girmeyen isikli samandiralarla, ayni türden baska dösemeleri (tesisleri) kapsamak üzere … 0.10
2. Isbu Ek’in, 1. paragrafina ekli çizelgede belirtilen vergiler ve harçlar, Bogazlar’dan bir gidis-dönüs geçisine uygulanacaktir (baska bir deyimle, Ege Denizi’nden Karadeniz’e bir geçis ve Ege Denizi’ne dogru dönüs yolculugu ya da Karadeniz’den Ege Denizi’ne Bogazlar’dan bir geçis, bunun ardindan da Karadeniz’e dönüs); bununla birlikte, bir ticaret gemisi, gidis yolculugu için Bogazlar’a girdigi tarihten baslayarak alti aydan çok bir süre sonra, duruma göre, Ege Denizi’ne ya da Karadeniz’e dönmek üzere Bogazlar’dan yeniden geçerse, bu gemi, bayrak ayirimi yapilmaksizin, bu vergileri ve harçlari ikinci kez ödemekle yükümlü tutulabilecektir.
3. Bir ticaret gemisi, gidis geçisinde, dönmeyecegini bildirirse, isbu Ek’in birinci paragrafinin b) ve c) fikralarinda öngörülen vergiler ve harçlar bakimindan yalniz tarifenin yarisini ödemesi gerekecektir.
4. Isbu Ek’in birinci paragrafina ekli çizelgede tanimlanan ve söz konusu hizmetlerin gerektirdigi giderlerin karsilanmasina ve yedek akçe ya da asiri olmayan bir döner sermaye fonu elde etmek için gerekli miktardan yüksek olmayacak olan vergiler ve harçlar, ancak isbu Sözlesmenin 29. maddesi hükümleri uygulanarak arttirilabilecek ya da tamamlanabilecektir. Bunlar altin-Frank ya da ödeme tarihindeki kambio degerine göre Türk parasi olarak ödenecektir.
5. Ticaret gemileri, kilavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) gibi istege bagli hizmetler karsiligi vergileri ve harçlari, böyle bir hizmet, söz konusu geminin acentasinin ya da kaptaninin istemesi üzerine, Türk makamlarinca geregi gibi yerine getirilmisse, ödemek zorunda tutulabileceklerdir. Türk Hükümeti, istege bagli bu hizmetler için alinacak vergilerin ve harçlarin tarifesini vakit vakit yayinlayacaktir.
6. Bu tarifeler, söz konusu hizmetler 5. maddenin uygulanmasiyla zorunlu kilindigi durumlarda arttirilmayacaktir.
EK II (1)
A.STANDARD SUTASIRIMI (MAIMAHREC) (2)
1. Bir su üstü gemisinin standard sutasirimi [maimahreci], bütün gemi adamlariyla, makineleri ve kazanlariyla, denize açilmaga hazir olan ve -makinelerinin ve kazanlarinin beslenmesine özgü yakitla yedek yakit disinda- bütün silahlarini ve her türlü cephanesini, dösemelerini [tesisatini], donatimini, gemi adamlarinin komanyasini, tatli suyunu, çesitli yiyeceklerini ve savas sirasinda tasiyacagi her çesit araç ve gereçlerini ve yedek parçalarini bulunduran, yapimi tamamlanmis bir gemidinin sutasirimidir.
2. Bir denizaltinin standard sutasirimi, bütün gemi adamlariyla, yürütücü makineleriyle, denize açilmaga hazir olan ve -yakiti, yaglama yagi, tatli suyu ve her çesit balast suyu disinda- bütün silahlarini, her türlü cephanesini, dösemelerini [tesisatini], donatimini, gemi adamlarinin komanyasini ve savas sirasinda tasiyacagi çesitli araç ve gereçleri ve her çesit yedek parçalarini tasiyan (dalma sarniçlarinin suyu disinda) yapimi tamamlanmis geminin su üstündeki sutasirimidir.
3. “Ton” (tonne) sözcügü, “metrik ton” (tonnes metriques) teriminde kullanilisi disinda, 1.016 kilogramlik (2.240 litrelik) bir ton anlamina gelmektedir.
B.SINIFLAR
1. Hattiharp gemileri(3), asagidaki iki alt-siniftan birine giren su üstü savas gemileridir:
a)Uçak-gemileri, yardimci gemiler ya da b) alt-sinifina giren hattiharp gemileri disinda, standard sutasirimi [maimahreci] 10.000 tonun (10.160 metrik tonun) üstünde olan ya da 203 milimetre (8 pus) çapindan büyük çapli bir top tasiyan, su üstü gemileri;
b)Uçak-gemileri disinda, standard sutasirimi [maimahreci] 8.000 tonun (8.128 metrik tonun) üstünde olmayan ve 203 milimetre (8 pus) çapindan büyük çapli bir top tasiyan su üstü savas gemileri.
2. Uçak-gemileri(1), sutasirimi [maimahreci] ne olursa olsun, baslica uçak tasimak ve bu uçaklari denizde harekete getirmek için yapilmis ya da buna göre düzenlenmis su üstü savas gemileridir. Bir savas gemisi baslica uçak tasimak ve bunlari denizde harekete getirmek için yapilmamissa ya da buna göre düzenlenmemisse, bu gemiye bir inme ya da havalanma güvertesinin konulmasi, bu geminin, uçak-gemisi sinifina sokulmasi sonucunu vermez.
Uçak-gemileri sinifi iki alt-sinifa ayrilir; söylece:
a)Uçaklarin havalanabilecekleri ya da konabilecekleri bir güverte ile donatilmis olan gemiler;
b)Yukarida a)paragrafinda tanimlanan bir güverteyle donatilmamis olan gemiler.
3. Hafif su üstü gemileri(2), uçak-gemileri, küçük savas gemileri ya da yardimci gemiler disinda, standard sutasirimi [maimahreci] 10.000 tonu (10.160 metrik tonu) geçmemek üzere 100 tonun (102 metrik tonun) üstünde olan ve 203 milimetre (8 pus) çapindan büyük çapli top tasimayan su üstü savas gemileridir.
Hafif su üstü savas gemileri üç alti-sinifa ayrilir; söylece:
a)155 milimetre (6.1 pus) çapindan büyük çapli bir top tasiyan gemiler;
b)155 milimetre (6.1 pus) çapinda büyük çapli top tasimayan ve standard sutasirimi [maimahreci] 3.000 tonun (3.048 metrik tonun) üstünde olan gemiler;
c)155 milimetre (6.1 pus) çapindan büyük çapli top tasimayan ve standard sutasirimi [maimahreci] 3.000 tonun (3.048 metrik tonun) üstünde olmayan gemiler.
4. Denizaltilar (3), denizin yüzeyi altinda gidip-gelmek üzere yapilmis bütün gemilerdir.
5. Küçük savas gemileri (4), yardimci gemiler disinda, standard sutasirimi [maimahreci] 2.000 tonu (2.023 metrik tonu) geçmemek üzere, 100 tondan (102 metrik tondan) büyük olan, ancak asagidaki niteliklerden hiçbirini kendilerinde bulundurmayan su üstü savas gemilerdir:
a)155 milimetre (6.1 pus) çapinda büyük çapli bir topla donatilmis olmak;
b)Torpil atmak için yapilmis ya da donatilmis bulunmak;
c)20 milden çok hiz saglamak üzere yapilmis olmak;
6. Yardimci gemiler(1), askeri donanmaya bagli olup, standard sutasirimi [maimahreci] 100 tondan (102 metrik tondan) büyük olan, olaganlikla donanma hizmetinden ya da asker tasima ya da savasan gemilerin kullanildiklari hizmetten baska herhangi bir hizmette kullanilan, savasan gemi olmak üzere yapilmamis olan ve asagidaki niteliklerden hiçbirini kendinde bulundurmayan su üstü gemileridir;
a)155 milimetre (6.1 pus) çapindan büyük çapli bir topla donatilmis olmak;
b)76 milimetreden (3 pustan) büyük çapta sekiz toptan çok topla donatilmis olmak;
c)Torpil atmak üzere yapilmis ya da donatilmis olmak;
d)Zirhli kaplamalarla korunmak üzere yapilmis olmak;
e)28 mili asan bir hiza erismek üzere yapilmis olmak;
f)Uçaklari denizde harekete geçirmek üzere özellikle yapilmis ya da düzenlenmis olmak;
g)Uçak firlatmak için, ikiden çok araçla donatilmis bulunmak.
C.YAsINI DOLDURMUs GEMILER
Asagidaki siniflara ve alt-siniflara giren gemiler, yapimlarindan baslayarak, asagida sayilari gösterilen yillar geçince, “yasini doldurmus”(2) sayilacaklardir:
a)Bir hattiharp gemisi için ………. 26 yil;
b)Bir uçak-gemisi için…………….. 20 yil;
c)a) ve b) alt-siniflarindan bir hafif
su üstü gemisi için:
(i)1 Ocak 1920 den önce kizaga konulmussa 16 yil
(ii)31 Aralik 1919 dan sonra kizaga
konulmussa………………………………… 20 yil
d)c) alt-sinifindan bir hafif su üstü gemisi
için ……………………………… 16 yil
e)Bir denizalti için …………………. 13 yil
EK III.
Japon donanmasinin asagida belirtilen, yasini doldurmus üç okul gemisinden ikisinin Bogazlar’daki limanlari birlikte ziyaretine izin verilmesi kararlastirilmistir.
Bu iki geminin toplam tonaji, bu durumda, 15.000 tona esdegerde sayilacaktir.
Asama 20-X-1896 18-III-1899 9.240 IVx200mm
XIIx150mm
Yakumo 1-XI-1898 20-VI-1900 9.010 IVx200mm
XIIx150mm
Iwate 11-X-1898 18-III-1901 9.180 IVx200mm
XIVx150mm.
EK IV.
1. Isbu Sözlesmenin 18. maddesine öngörülen, Karadeniz kiyidasi Devletlere bagli donanmalarin toplam tonaji hesabina katilacak gemilerin siniflari ve alt-siniflari sunlardir:
Hattiharp gemileri:
Alt-sinif a);
Alt-sinif b);
Uçak-gemileri:
Alt-sinif a);
Alt-sinif b);
Hafif su üstü gemileri:
Alt-sinif a);
Alt-sinif b);
Alt-sinif c);
Denizaltilar:
Isbu Sözlesmenin II sayili Ek’indeki tanimlamalara göre.
Tonaj toplaminin hesaplanmasinda göz önünde tutulmasi gereken sutasirimi [maimahreç], III sayili Ek’de tanimlanan standard sutasirimidir. Sözü edilen Ek’te tanimlanmis olduklari biçimde, ancak “yasini doldurmus” olmayan gemiler göz önünde tutulacaktir.
2. 18. maddenin b) fikrasinda öngörülen bildirinin ayrica isbu Ek’in birinci paragrafinda belirtilen siniflarla alt-siniflardaki gemilerin tonaj toplamini kapsamasi gerekir.
PROTOKOL
Bugünkü tarihli sözlesmeyi imza ettikleri sirada, asagida imzalari bulunan Tamyetkili Temsilciler, herbiri kendi hükümetlerini baglamak üzere, asagidaki hükümleri kabul ettiklerini bildirirler:
1. Türkiye, isbu Sözlesmenin Baslangiç (Préambule) kesiminde tanimlandigi biçimde Bogazlar bölgesini hemen yeniden askerlestirebilecektir.
2. Türk Hükümeti, 15 Agustos 1936 tarihinden baslayarak isbu Sözlesmede belirlenen rejimi geçici olarak uygulayacaktir.
3. Isbu Protokol bugünkü tarihten baslayarak geçerli olacaktir.
MONTREUX’de, yirmi Temmuz bin dokuz yüz otuz alti tarihinde düzenlenmistir.
N.B.NICOLAEV
Pierre NEICOV
J.PAUL-BONCOUR
H.PONSOT
STANLEY
S.M.BRUCE
N.POLITIS
Raoul BIBICA-ROSETTI
N.SATO (ad referendum)
Massa-aki HOTTA (ad referendum)
N.TITULESCO
Cons.CONTZESCO
V.V.PELLA
Dr.R.ARAS
Suad DAVAZ
N.MENEMENCIOGLU
Asim GÜNDÜZ
N.SADAK
Maxime LITVINOFF
Dr.I.V.SOUBBOTITCH
DIPNOTLAR
1. Lozan Baris Andlasmasinin 23. maddesi söyledir: “Bagitli Yüksek Taraflar, Bogazlar rejimine iliskin bugünkü tarihli yapilmis olan Sözlesmede öngörüldügü üzere, Çanakkale Bogazi’nda, Marmara Denizi’nde ve Karadeniz Bogazi’nda, denizden ve havadan, baris zamaninda oldugu gibi savas zamaninda da, geçis ve gidis-gelis (ulasim) serbestligi ilkesini kabul ve ilan etmekte görüs birligine varmislardir. Bu sözlesme, Yüksek Taraflar bakimindan, sanki bu Andlasmanin içindeymis gibi, ayni güç ve degerde olacaktir.” Lozan Baris Konferansi, Tutanaklar-Belgeler (çeviren Seha L.MERAY), Takim II, cilt 2, Ankara, 1973, s.8
2. Bogazlar Rejimine Iliskin Lozan Sözlesmesi için bakiniz: Lozan Baris Konferansi, Tutanaklar-Belgeler (çeviren Seha L.MERAY), Takim II, cilt 2, Ankara, 9973, ss.54-64.
1. Fransizca metinde “batiments de ligne”, Ingilizce metinde “Capital Ships”, 1936 Türkçe çevirisinde “hattiharp gemileri”. (Çevirenler)
2. Fransizca metinde “torpilleurs”, Ingilizce metinde “destroyers”, 1936 Türkçe çevirisinde “torpido”. (Çevirenler)
1. Fransizca metinde “aéronefs”, Ingilizce metinde “aircrafts”, 1936 Türkçe çevirisinde “hava sefineleri”. (Çevirenler)
2. Fransizca metinde “avarie”, Ingilizce metinde “damage”, 1936 Türkçe çevirisinde “hasar”. (Çevirenler)
3. Fransizca metinde “fortune de mer”, Ingilizce metinde “peril of the sea” 1936 Türkçe çevirisinde “deniz arizasi”. (Çevirenler)
1. Fransizca ve Ingilizce metinlerde “capture”, 1936 Türkçe çevirisinde “zapt ve müsadera”. (Çevirenler)
2. Fransizca metinde “droit de visite”, Ingilizce metinde “right of visit and search”, 1936 Türkçe çevirisinde “muayene hakki”. (Çevirenler)
1. Fransizca metinde “Aéronefs”, Ingilizce metinde “Aircrafts”, 1936 Türkçe çevirisinde “Hava sefineleri”. (Çevirenler)
1. simdiki durumda, 100 kurus, yaklasik olarak 2 altin-Frans 20 santim degerindedir.
——————————————————————————–
1. Isbu Ek’in metinleri, 25 Mart 1936 tarihli Londra Deniz Kuvvetleri Andlasmasindan alinmistir.
2. Fransizca metinde “déplacement-type”, Ingilizce metinde “standard displacement”, 1936 Türkçe çevirisinde “maimahreç esasi”. (Çevirenler)
3. Fransizca metinde “Batiments de ligne”, Ingilizce metinde “Capital Ships”, 1936 Türkçe çevirisinde “Hattiharp gemileri”. (Çevirenler)
——————————————————————————–
1. Fransizca metinde “batiments porte-aéronefs”, Ingilizce metinde “Aircraft-Carriers”, 1936 Türkçe çevirisinde “Tayyare ana gemileri”. (Çevirenler)
2. Fransizca metinde “batiments légers de surface”, Ingilizce metinde “Light Surface Vessels”, 1936 Türkçe çevirisinde “hafif su üstü gemileri”. (Çevirenler).
3. Fransizca metinde “sous-marins”, Ingilizce metinde “Submarines”, 1936 Türkçe çevirisinde “denizalti gemileri”. (Çevirenler)
4. Fransizca metinde “petis navires de combat”, Ingilizce metinde “Minor War Vessels”, 1936 Türkçe çevirisinde “küçük muharebe gemileri”. (Çevirenler)
——————————————————————————–
1. Fransizca metinde “batiments auxilliaires”, Ingilizce metinde “Auxilary Vessels”, 1936 Türkçe çevirisinde “Muavin gemiler”. (Çevirenler)
2. Fransizca metinde “hors d’age”, Ingilizce metinde “over-age” 1936 Türkçe çevirisinde “yasini doldurmus”. (Çevirenler)
